Οι περισσότεροι, όταν ερωτηθούν, θα απαντήσουν ότι δεν είναι ρατσιστές. Ίσως, κάποιοι, να συνεχίσουν την πρότασή τους προσθέτοντας ένα "αλλά" και προχωρώντας, να εξηγήσουν τι τους "αναγκάζει" να μην καλοβλέπουν ξένους, αλλόθρησκους ή οποιονδήποτε δεν συμπαθούν ιδιαίτερα, τη δεδομένη περίοδο. Αλλά, ως ρατσιστές, ελάχιστοι αυτοπροσδιορίζονται.

Το γεγονός, πάντως, είναι ότι ο ρατσισμός είναι υπαρκτό φαινόμενο στις κοινωνίες μας. Και δεν χρειαζόταν άλλο ένα στιγμιότυπο με συνθήματα μίσους, για να αντιληφθεί ο μετριοπαθής παρατηρητής ότι, (και) στην Ελλάδα, ξενοφοβία, μισαλλοδοξία, σεξισμός, ρατσισμός και κάθε είδους διακρίσεις, γενικότερα, είναι μικρόβια βαθιά ριζωμένα στις συνειδήσεις του κόσμου.
Αρκεί μία βόλτα στον δρόμο ή η παρακολούθηση μίας συζήτησης, ιδιωτικής ή δημόσιας. Ακόμα και όσοι το αρνούμαστε, είναι φορές που αφήνουμε το μίσος να μας καθοδηγεί. Από τα μικρά μέχρι τα μεγάλα. Από την αποστροφή του βλέμματος, στη θέα ενός τσιγγάνου, μέχρι τη στιγμιαία βεβαιότητα ότι, λόγω χρώματος ή καταγωγής, κάποιος είναι πιο πιθανό να μας κλέψει.
Θέλω να πώ.. αν σου χαθεί το τσαντάκι ας πούμε..γιατί ντέ και καλά να το έχει πάρει ο αλλοεθνής που κάθεται απέναντι;
Μία εύλογη απορία είναι "γιατί είναι/γίνονται οι άνθρωποι ρατσιστές;". Όσες φορές παιδεύτηκα με το ερώτημα, κατέληγα στο ίδιο συμπέρασμα. Ότι, πέρα από τις ευθύνες της κοινωνίας, τα πάντα, τελικά, καταλήγουν στον καθένα, ξεχωριστά. Στην παιδεία που έχει, στις εμπειρίες του, στις απόψεις του κοινωνικού του περίγυρου, στις συνθήκες κάτω από τις οποίες ζει.
Πολλά στοιχεία του χαρακτήρα μας, αλλά και η γενικότερη συμπεριφορά μας, διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό, όταν είμαστε ακόμα μικροί. Επομένως, όταν τα μέλη της οικογένειάς μας ή του στενού μας κύκλου εκφράζουν ρατσιστικές απόψεις, είναι σύνηθες να τις υιοθετούμε και εμείς, θέλοντας ή μη, και να τις μεταφέρουμε στην ενήλικη ζωή μας.

Επιπλέον, έχουμε την τάση να συναναστρεφόμαστε με άτομα από την κουλτούρα μας, με τα οποία μοιραζόμαστε γλώσσα και, σε πιο ειδικό επίπεδο, ενδιαφέροντα. Μια φυσική συμπεριφορά, η οποία, όμως, παρόλο που εδραιώνει την αίσθηση ότι ανήκουμε σε μία ομάδα (παράγοντας ψυχικής υγείας), ταυτόχρονα, μας διαχωρίζει από το γενικό σύνολο.

Η υπερβολική προσήλωση στην ομάδα μας, εμπεριέχει τον κίνδυνο να αρχίσουμε να την βλέπουμε σαν καλύτερη από τις υπόλοιπες και συνεπακόλουθα, να υποτιμούμε τους εκτός αυτής. Το παραπάνω γίνεται ευκολότερα, όταν η κοινωνική ομάδα μας είναι (η) μεγαλύτερη ή όταν δεν είμαστε συνηθισμένοι, δίπλα σε εμάς, να υπάρχουν και άλλες, διαφορετικές ομάδες.

Η έλλειψη τριβής με το διαφορετικό, η παιδεία που επιλέγει να αναδεικνύει την εκάστοτε φυλή σε, λίγο – πολύ, αλάνθαστη και εκλεκτή, αντί να είναι προσανατολισμένη στην καλλιέργεια της αποδοχής της διαφορετικότητας, οι οικονομικές δυσκολίες, αλλά και η συνήθεια να κατηγορούμε άλλους για τα προβλήματά μας παίζουν, επίσης, σημαντικό ρόλο.

Πέρα, όμως, από την προσωπική εικόνα του καθενός, τι λέει η επιστήμη; Τι ακριβώς σπρώχνει τους ανθρώπους σε μία εχθρική στάση απέναντι στις μειονότητες; Οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν μία ποικιλία θεωριών. Τώρα, πρόσφατη έρευνα από τη Γερμανία έρχεται για να φωτίσει και μία άλλη πλευρά του θέματος "ρατσισμός".

Νέα έρευνα αναζητά τις ρίζες του ρατσισμού

Ερευνητική ομάδα, με επικεφαλής την κοινωνική ψυχολόγο Nilufer Aydin, αναφέρει ότι ο καταλύτης που οδηγεί στη μισαλλοδοξία και τη ξενοφοβία μπορεί, τελικά, να είναι η δυσφορία που προκύπτει όταν κάποιος νιώθει εξοστρακισμένος. Με απλά λόγια, πιο εύκολα υποκύπτουν στον ρατσισμό όσοι έχουν βιώσει και οι ίδιοι μια μορφή κοινωνικής διάκρισης.

Ακούγεται παράξενο, τα θύματα τέτοιας συμπεριφοράς να γίνονται θύτες σε ανάλογα ή χειρότερα περιστατικά, αλλά οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι, για ένα άτομο, η αίσθηση ότι εξαιρείται από μία επιθυμητή κοινωνική ομάδα απειλεί την "αίσθηση του αυτοελέγχου" του. Σε απάντηση, κάποιοι ανακτούν τον έλεγχο, εξευτελίζοντας εύκολα θύματα: τις στιγματισμένες μειονότητες.

Το συμπέρασμα των ειδικών, προκύπτει από διάφορα πειράματα, στα οποία συμμετείχαν φοιτητές από το Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να εκφράσουν την άποψή τους για την αίτηση ανέγερσης τεμένους στη γερμανική πόλη, για τα προαπαιτούμενα για τη γερμανική ιθαγένεια, και για μία σειρά δηλώσεων όπως "οι ξένοι μάς παίρνουν τις δουλειές".

Πριν τους ζητήσουν να εκφραστούν για τα παραπάνω ζητήματα, οι ειδικοί χώριζαν τους συμμετέχοντες σε κάθε πείραμα σε τρεις ομάδες, στις οποίες καλλιεργούσαν, με ξεχωριστή τεχνική ανά περίπτωση, ένα διαφορετικό αίσθημα: στην πρώτη, κοινωνικού αποκλεισμού, στη δεύτερη, κοινωνικής αποδοχής, και στην τρίτη, ουδετερότητας.

Τα αποτελέσματα από όλα τα πειράματα έδειξαν ότι όσοι προηγουμένως αισθάνονταν κοινωνικό αποκλεισμό παρουσίαζαν ισχυρότερες αρνητικές συμπεριφορές απέναντι στους ξένους, σε ποσοστό κατά, περίπου, 15% σε σχέση με τους φοιτητές των άλλων δύο ομάδων.

Στο τέλος, οι ερευνητές επανέλαβαν ένα από τα πειράματα, με τη διαφορά ότι μετά το στάδιο της καλλιέργειας ενός αισθήματος (κοινωνικού αποκλεισμού/αποδοχής/ουδετερότητας), ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να περάσουν από ένα ακόμα, πριν ολοκληρώσουν με τη γνώμη τους.

Για μία ακόμη φορά, παρατηρήθηκε ότι το αίσθημα αποκλεισμού οδηγούσε σε πιο αρνητική αντιμετώπιση των ζητημάτων που απασχολούν τις μειονότητες. Εντυπωσιακά, όμως, η αρνητική επίδραση του αισθήματος έσβησε, σε όσους συμμετέχοντες δόθηκε η ευκαιρία να ανακαλέσουν μία στιγμή στην οποία ένιωθαν ισχυροί.

"Η βοήθεια στους ανθρώπους να ανακτήσουν μία αίσθηση ελέγχου της ζωής τους μπορεί να αποτρέψει τη ξενοφοβία που προκαλείται από τον κοινωνικό αποκλεισμό", γράφουν οι ερευνητές. Η αντιμετώπιση αυτού του επώδυνου συναισθήματος δεν είναι πανάκεια αλλά μπορεί να είναι ένα μέρος μίας ευρύτερης στρατηγικής για την αντιμετώπιση του προβλήματος, σημειώνουν.

Γιατί ο άνθρωπος αντιδρά αρνητικά στον αποκλεισμό του;

Γιατί, όμως, κάποιοι ανταποκρίνονται στο συναίσθημα αποκλεισμού με έναν αναμφισβήτητα μη εποικοδομητικό τρόπο; Η Aydin και οι συνάδελφοί της επισημαίνουν τη Θεωρία Κοινωνικής Ταυτότητας, η οποία προτείνει ότι η αίσθηση του εαυτού μας βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συμμετοχή μας σε ομάδες.

"Όταν απειλούνται από την αβεβαιότητα, οι άνθρωποι ταυτίζονται πιο έντονα με εξτρεμιστικές ή εθνοκεντρικές ομάδες", γράφουν. "Η συμμετοχή σε (πολιτικό) ριζοσπαστισμό μπορεί να μειώσει τα αισθήματα αβεβαιότητας, αποκαθιστώντας την αίσθηση της προβλεψιμότητας και της δυνατότητας ελέγχου στον κοινωνικό κόσμο ενός ατόμου".

Η μελέτη, καταλήγει με την ενδιαφέρουσα διαπίστωση ότι οι σκληροπυρηνικοί ρατσιστές ενδέχεται να τροφοδοτούν το μίσος τους, τουλάχιστον εν μέρει, από πραγματικές ή φανταστικές φοβίες περιθωριοποίησής τους, καθώς βλέπουν τη σύσταση των εθνών να εξελίσσεται.

Σήμερα, είναι η παγκόσμια ημέρα κατά του ρατσισμού. Ας τον κοιτάξουμε στα μάτια. Στη ρίζα. Αν ο καθένας συνειδητοποιήσει πότε και πού η συμπεριφορά του προκαλεί τον αποκλεισμό απέναντι σε κάποιον θα έχει κάνει το πρώτο βήμα για να την αλλάξει. Και να βάλει ένα τέλος σε μία πορεία ενός ατόμου προς το μίσος και τον ρατσισμό, πριν καν αρχίσει.